Masterclass Reisjournalistiek • Economy Class

Masterclass Reisjournalistiek • les 1

Reisjournalist: droombaan of hard bestaan?

Bungelen in je hangmat boven een bountystrand, de mooiste plekken op aarde ontdekken en cocktails drinken met je blote voeten in het warme zand. De reisjournalist heeft een droombaan. Wie wil dat nou niet? Maar wacht, ís het eigenlijk wel zo’n droombaan? Dat lees je in les 1 van de Masterclass Reisjournalistiek.

Voorwoord

“Je creëert je eigen concurrentie, dat snap je, hè?” Dat zei een vriend tegen me toen ik hem vertelde over mijn plannen voor een Masterclass Reisjournalistiek.

Tijdens het schrijven van deze cursus dacht ik vaak: ‘Nee, dat haal ik eruit, want het is te privé.’ Of: ‘Oei, dit zet ik er niet in, want het is een goed idee en dat wil ik zelf doen.’ Waarom zou ik jullie nou echt álle ins en outs over de reisjournalistiek prijsgeven, inclusief goed bewaarde geheimen als honoraria, staande praktijken en slimme foefjes? Na even op mijn tanden bijten, besloot ik telkens om die onderwerpen juist wél te laten staan.

‘Binnen een paar weken ken je alle geheimen van de reisjournalistiek,’ schreef ik maanden geleden, voordat ik ook nog maar een letter op papier had gezet. Ik denk dat deze cursus dat waarmaakt: je leest bijvoorbeeld hoeveel een reisreportage in de krant oplevert, wat je moet doen om uitgenodigd te worden voor persreizen en hoe je geld kunt verdienen met je reisblog. Alle lessen zijn voorzien van concrete voorbeelden en handige lijstjes met praktische tips.

Waarom? Omdat ik denk dat je daar wat aan hebt. Je hebt voor deze cursus betaald, dan móet je er ook iets aan hebben. Daarom neem ik geen blad voor de mond, verklap ik inderdaad alle geheimen en ga ik regelmatig zelf met de billen bloot, met pikante (nou ja, in ieder geval openhartige) onthullingen uit mijn eigen praktijk. Uit deze cursus blijkt ook dat jij niet als enige op zoek bent naar het gouden ei. Iedereen is dat. Het zijn turbulente tijden in de journalistiek in het algemeen en de reisjournalistiek in het bijzonder. Menigeen worstelt met dezelfde vraag: hoe kan ik de kost verdienen door de wereld rond te reizen?

Ook ik heb daarmee te maken: in de afgelopen dertien jaar kwam het overgrote deel van mijn inkomsten uit reisreportages voor kranten en tijdschriften. Net als veel andere journalisten heb ook ik te lang gewacht met het maken van de omslag van print naar online. Ook ik ben op zoek naar een nieuw verdienmodel, waardoor ik kan blijven doen wat ik graag doe – schrijven over reizen – en er mijn brood mee kan blijven verdienen. Want zelfs voor iemand met 13 jaar ervaring en een mooi portfolio is dat in deze turbulente tijd geen vanzelfsprekendheid.

Er woedt een orkaan door medialand. Je hebt een uitdagend moment uitgekozen om als reisschrijver aan de slag te gaan. Terwijl kranten en tijdschriften sneuvelen, ontstaan online nieuwe mogelijkheden. Hopelijk biedt deze cursus je alle handvatten om je door die storm te loodsen, op weg naar een kansrijke carrière als reisschrijver. Ik wens je alle succes van de wereld!

Je docent,

P.S. In deze cursus wordt meestal gesproken over ‘de reisjournalist’ en ‘de reisjournalistiek’. Dat is vooral om het overzichtelijk en concreet te houden, want de cursus is ook nuttig en leerzaam voor reisschrijvers, reisbloggers en voor iedereen die op de een of andere manier schrijft over reizen. Interpreteer die woorden dus gerust op de manier die past bij jou.

De uitrusting van de reisjournalist

Welke spullen heb je nodig om je werk te kunnen doen?

Journalistieke genres

Laten we het journalistieke handwerk als nieuwsberichten, interviews en columns buiten beschouwing, dan heeft de reisjournalist slechts een beperkt aantal journalistieke of literaire genres tot zijn beschikking om zijn verhaal te vertellen. Hieronder staan ze kort en krachtig op een rij, van het egodocument tot de reisroman.

Het persoonlijke reisverslag

Geschreven in chronologische volgorde en in de eerste persoon is het reisverslag vooral een egodocument. Vaak is de bestemming ondergeschikt aan de schrijver; hij verhandelt uitvoerig maar zonder al teveel inhoud over ingepakte koffers, vliegtuigvertragingen en ontmoetingen met mede-rugzaktoeristen, liefst uit eigen land. Het reisverslag is niet bestemd voor een breder publiek, maar voor het thuisfront. Negen van de tien reisblogs vallen in deze categorie.

Het korte reisartikel

Een eeuw geleden kregen reisschrijvers nog ruim baan; voor een goed reisverhaal werden zomaar twintig pagina’s uitgetrokken. Nu zijn reisreportages in tijdschriften vaak niet langer dan duizend woorden, in kranten de helft en op internet nog korter. Vaak zijn die microreisverhalen van matige kwaliteit; er is weinig plek voor sfeerbeschrijvingen of enige diepgang. Maar naar deze vorm is steeds meer vraag, dus wees een meester op de vierkante centimeter.

Het vergaarverhaal

Lezers zijn dol op lijstjes – websites als Buzzfeed en Huffington Post bestaan bij de gratie ervan – en zowel redacteuren als journalisten weten dat. De 10 geheimste musea van Parijs, de 5 mooiste treinreizen van Noorwegen, de 7 hoogtepunten van Sydney: ze gaan erin als koek. Voor een flink verhaal moet je op reis of je harkt eerdere reiservaringen bij elkaar. Maar lijstjes met korte tekstjes kan je ook vanachter je bureau maken; zoek een verbindend thema en schrijven maar.

De reisreportage

De meest voorkomende vorm; een langer verslag van een reis, waarin de auteur zijn ervaringen beschrijft. Hoewel een zekere mate van dichterlijke vrijheid geoorloofd is, blijft de reisreportage redelijk dicht bij de realiteit. Niet de auteur staat voorop, maar zijn observaties, opgetekend met stijl en schwung. Een goede reisreportage is onderhoudend, informatief en humoristisch, maar vooral zo beeldend geschreven dat deze de lezer opslokt en het gevoel geeft dat hij er zelf bij is.

Het literaire reisverhaal

De reisreportage zoals hierboven omschreven is luchtig en licht verteerbaar. Daarnaast bestaat het literaire reisverhaal, waarbij plot en stijl prevaleren boven bestemming en informatie. Het literaire reisverhaal is vaak in boekvorm gegoten, of in ieder geval in longform; een lang verhaal dus, soms gepubliceerd als cyclus. Let wel: je moet een groot literator zijn om een goed literair reisverhaal te kunnen schrijven, anders leidt het geheid tot tenenkrommende mooischrijverij. 

Het reisessay

Een essay is een subjectief, beschouwend en gelaagd betoog dat de lezer aanzet tot denken. Het reisessay is uiteraard de reisvariant daarvan. De schrijver focust op een specifiek thema, zoals een persoonlijke zoektocht, een lokale traditie of een episode uit de geschiedenis. Hij geeft zijn eigen bespiegelingen en bevindingen, schrijft in de eerste persoon en speelt dus zelf een hoofdrol, maar anders dan het dagboekachtige egodocument is het reisessay van hoog literair niveau.

De reisgids

Anders dan de andere beschreven genres dient de reisgids een louter informatief doel: de reiziger wegwijs maken. Zowel voor vertrek als op de bestemming wordt hij geïnformeerd over de geschiedenis, taal, beste reistijd, openbaar vervoer, restaurants, hotels en attracties. Een goede reisgids bevat daarom zowel uitmuntend geschreven inleidende hoofdstukken met aanlokkelijke foto’s als overzichtelijke listings met bondige beschrijvingen en bruikbare plattegrondjes.

De reisroman

In de reisroman wendt de schrijver zijn reiservaring (of researchkwaliteiten) aan voor het vertellen van een fictief verhaal dat zich afspeelt op een locatie die een prominente rol speelt. Een reisroman bevat vaak autobiografische elementen; de gebeurtenissen zijn daadwerkelijk voorgevallen, maar gedramatiseerd. Ook de schrijver van het literaire reisverhaal permitteert zich vaak veel dichterlijke vrijheid, dus soms is het onderscheid met de reisroman moeilijk te maken.

Een hot topic in de journalistiek is storytelling; een nieuwerwets modewoord voor journalisten die niet zomaar sec het nieuws brengen, maar een verhaal vertellen. De reisschrijver doet dat al eeuwen. Daar zijn eigenlijk dus maar een paar formules voor – maar met het verhaalgenre ben je er nog niet; daarna moet je nog het perspectief, de toon en de stijl kiezen. Er zijn er duizend-en-een manieren om je verhaal te vertellen. Verderop in deze cursus wordt daar nog uitgebreid op teruggekomen.

Het hedendaagse reisverhaal

Tegenwoordig is de hele wereld wel ontdekt en scoren reisschrijvers alleen nog als ze grote literatoren zijn. In ons eigen taalgebied voeren Cees Nooteboom en Lieve Joris de lijst aan, in het buitenland worden Chatwin, Theroux en Kapuściński gerekend tot de grootheden van de hedendaagse reisliteratuur. Die laatste treedt in zijn laatste boek in de voetsporen van Herodotos – en daarmee is de cirkel rond.

1971 • Bomans & Wolkers op Rottumerplaat

Jan Wolkers – Groeten van Rottumerplaat
Godfried Bomans – Dagboek van Rottumerplaat
In mijn geboortejaar doen schrijvers Godfried Bomans en Jan Wolkers Robinson Crusoe nog eens dunnetjes over. Op verzoek van de VARA brengen ze in de zomer van 1971 na elkaar elk een week door op het onbewoonde Waddeneiland Rottumerplaat. Hun enige contact met de buitenwereld: een live-radiogesprek van tien minuten met presentator Willem Ruis. Bomans en Wolkers zijn elkaars tegenpolen, zoals blijkt uit de totaal verschillende manieren waarop zij hun week afzondering beleven. Heer Bomans wordt ziek, kwijnt weg, beleeft bange nachten en is dolblij als hij weer opgehaald wordt. Natuurvriend Wolkers daarentegen komt tijd tekort, sluit vriendschappen met scholeksters en zeehonden en bouwt als kunstproject een hek rond het eiland, compleet met een voordeur en deurbel. Wolkers wordt voorgoed een Waddenman en verhuist later van Amsterdam naar Texel. Zijn dagboek Groeten van Rottumerplaat verschijnt in 1971. Bomans overlijdt enkele maanden na het eilandavontuur. Zijn Dagboek van Rottumerplaat verschijnt postuum in 1972. In 2006 verschijnt het audioboek Alleen op een eiland met 6 cd’s, met daarop alle geluidsopnamen van dit monument in de radiogeschiedenis. [SG]

1975 • Paul Theroux – De grote spoorwegcarrousel

1977 • De Zwerversjaren-trilogie

Patrick Leigh Fermor – Een voettocht langs Rijn en Donau
In 1933 vertrekt de 18-jarige Brit Patrick Leigh Fermor vanuit Hoek van Holland te voet naar Constantinopel. Het eerste deel van zijn reisverhaal – van Nederland langs de Rijn door nazi-Duitsland, Oostenrijk en Tsjecho-Slowakije naar Boedapest – verschijnt pas vier decennia later in boekvorm. Na Een voettocht langs Rijn en Donau (1977) is het tien jaar wachten op het vervolg: Tussen wouden en water (1986) voert over de Grote Hongaarse Laagvlakte en via Transsylvanië door de Karpaten naar de IJzeren Poort op de grens van Joegoslavië en Roemenië. Het derde deel, over de reis van Roemenië via Bulgarije naar Constantinopel, dreigt er nooit te komen – totdat jaren na dato in een Roemeens kasteel Leigh Fermors verloren aantekeningen worden teruggevonden. Maar voordat het laatste boek is afgerond, overlijdt hij in 2011 op 96-jarige leeftijd – een necrologie in de New York Times omschrijft Leigh Fermor als ‘een kruising tussen Indiana Jones, James Bond en Graham Greene’. Reisschrijver Colin Thubron en biograaf Artemis Cooper voltooien het boek op basis van aantekeningen en een eerste concept en in 2013 verschijnt Een onvoltooide reis. [SG]

1977 • Bruce Chatwin – In Patagonië

1988 • Pico Iyer – Video-avond in Kathmandu

1992 • Bill Bryson – Overal en nergens: Reizen door Europa

1992 • Cees Nooteboom – De omweg naar Santiago

1996 • De blues van Senegal, Mauretanië en Mali

Lieve Joris – Mali Blues
De door droogte en conflicten geteisterde landen Senegal, Mauritanië en Mali vormen het decor van Mali Blues. In dit boek beschrijft Lieve Joris haar reis door West Afrika aan de hand van de vele contacten die zij heeft met de lokale bevolking. Ontmoetingen met Afrikaanse bekendheden Youssou N’Dour (zanger en politicus), Sass (Moorse aristocraat), Abderrahmane Sissako(filmmaker) en Boubacar Traorë (zanger) vormen de basis van de verhalenbundel. Deze personen nemen Joris mee in hun leven om haar kennis te laten maken met de strubbelingen waarmee zij te maken hebben. Stuk voor stuk beseffen zij dat ze zelf moeten strijden voor hun vrijheden. De Malinese zanger Boubacar Traoré is sinds de verschijning van dit boek uitgegroeid tot een boegbeeld van de Afrikaanse blues. De veelvuldig onderscheiden – o.a. de Franse Orde van Kunst en Letteren – Vlaamse schrijfster Lieve Joris publiceert vanaf halverwege de jaren tachtig boeken waarin het continent Afrika centraal staat. [Hugo Nijentap: 32/50]

2005 • Ryszard Kapuściński – Reizen met Herodotos

2010 • Impressies van Afrikaans geloof

V.S. Naipaul – Het masker van Afrika
In het boek Masker van Afrika neemt doorgewinterde reisverhalenschrijver V.S. Naipaul je mee tijdens zijn zoektocht naar de verschillen in religie in Afrikaanse landen. Hij beschrijft niet alleen de bekende geloofsovertuigingen zoals het christendom of de islam, maar ook duikt hij in de religie die plaats vindt bij inheemse stammen. Hij praat met de lokale bevolking om zo meer te weten te komen van het wel en wee rond offers, rituelen en zelfs het eten van katten. Naipaul geeft inzichten in religies waar wij als westerlingen maar weinig van af weten. Hij is kritisch, maar gebruikt ook humor in zijn verhaal. De van oorsprong in Trinidad en Tobago geboren Naipaul verwachtte veel verscheidenheid in de geloofsovertuigingen, maar ‘dat was niet zo,’ aldus Naipaul over zijn boek. ‘De waarzeggers wilden overal “de botjes gooien” om de toekomst te lezen, en het begrip “energie” kwam overal voor en werd aangeboord door middel van rituele offers van lichaamsdelen’. Het thematische reisverhaal van driehonderd pagina’s neemt je mee door Oeganda, Ghana, Nigeria, Ivoorkust en Zuid-Afrika. [Merlin Everts: 35/50]

Reisboeken

Elke schrijver wil een boek

Elke schrijver wil onsterfelijk worden. Je enige kans daarop is: een boek. Wie zou zich de verhalen van Ernest Hemingway voor tijdschriften als Esquire, Life en Cosmopolitan nu nog herinneren als ze niet ook in boekvorm waren verschenen?

Zoals je eerder hebt kunnen lezen, had ook Hemingway het niet makkelijk: het manuscript voor zijn debuut werd meermaals afgewezen voordat hij een uitgever vond die het wilde uitbrengen. Bijna een eeuw later is het er voor aspirant-literatoren alleen maar moeilijker op geworden. Nederland ontleest het snelst van heel Europa: elk jaar worden er tien procent minder boeken verkocht – en die krimp wordt maar ten dele gecompenseerd door een verkoopstijging van digitale boeken, want die worden veelal illegaal gedownload.

Uitgeverijen spelen steeds meer op safe. Ze hebben minder budget voor ‘kleine’ boeken van hoog niveau en brengen steeds vaker alleen nog boeken uit waarvan ze zeker weten dat het bestsellers worden: de E.L. Jamesen, J.K. Rowlings, John Grishams en Dan Browns van deze wereld zitten geramd. Zij werden allen multimiljonair.

Bekendheid helpt. De boeken van Jelle Brandt Corstius verkopen beter sinds hij regelmatig op tv is. Van zijn boek Kleine landjes werden 25.000 exemplaren verkocht – een regelrechte bestseller. Dat leverde hem aan royalty’s een slordige 40.000 euro op – en dat is nog maar een van de zeven boeken die Brandt Corstius publiceerde. Ook Floortje Dessing levert aan de lopende band boeken af, zoals 25 wereldroutes die je gedaan moet hebben en 100 wereldplekken die je gezien moet hebben. De eerste druk van 365 dagen onderweg bedroeg 30.000 exemplaren, goed voor een ton aan royalty’s. Op dit moment ligt de 5de druk in de winkel. Reken maar uit.

Ook al ben jij misschien Holland’s next top travel writer: reken je nog niet rijk. Want dit zijn de uitzonderingen die de regel bevestigen. Bij een verkochte oplage van 2.000 exemplaren klappen uitgevers al in hun handen; dan zijn ze uit de kosten. Alles boven de 10.000 exemplaren heet een bestseller. Maar van verreweg de meeste boeken worden maar een paar honderd exemplaren verkocht. Wil je toch een boek? Snap ik. Elke schrijver wil een boek. Maar wees realistisch: de kans dat je er rijk van wordt is zo groot als het winnen van de jackpot in de Staatsloterij.

Masterclass Reisjournalistiek • les 7

Het medialandschap in kaart gebracht: online

De een z’n dood is de ander z’n brood: print is passé, digitaal is de toekomst. Terwijl het beroerd gaat met kranten, tijdschriften en boeken, ontstaan online nieuwe kansen. Les 7 van de Masterclass Reisjournalistiek brengt daarom het digitale medialandschap in kaart.

Dit is een kansloze les

Even tussen jou en mij: met enige tegenzin begon ik aan het schrijven van deze les. Niet omdat ik een broertje dood heb aan digitale media, maar omdat de ontwikkelingen zó snel gaan dat de informatie hieronder alweer achterhaald zou zijn zodra ik klaar was met schrijven. Digitale magazines komen en gaan, experimenten lossen elkaar in rap tempo af en apps worden net zo snel gelanceerd als gedumpt.

Twee dingen zijn zeker: gedrukte media zijn in mineur, digitaal heeft de toekomst. Nederland vervult daarin een voortrekkersrol. Nergens gaat de ontlezing sneller dan hier: de tijdschriftenmarkt is in tien jaar tijd gehalveerd, de boekenmarkt zelfs in vijf jaar. Tegelijkertijd stijgt het gebruik van internet ook hier het hardst. Van alle Nederlanders heeft 94 procent toegang tot internet – het hoogste percentage ter wereld. Gemiddeld hebben we 3,5 apparaat met internet in ons bezit: van computer tot Apple Watch. De gemiddelde Nederlander is twee uur per dag online, jongeren zelfs minimaal drie uur per dag.

Het gaat goed met de verkoop van digitale kranten. Talloze nieuwe websites, e-magazines en apps strijden om de gunst van de lezer. Steeds vaker blijkt die lezer bereid te betalen voor kwaliteitsjournalistiek op internet. En doordat er steeds meer online gelezen wordt, heeft men ook steeds minder moeite met langere verhalen, zoals blijkt uit het succes van De Correspondent. Digitale kiosken groeien als kool; zo telt Blendle, waar je behalve hele kranten en tijdschriften ook losse artikelen kan kopen, inmiddels ruim een miljoen gebruikers.

Toch vergaart de digitale lezer zijn informatie nóg liever gratis. NU.nl is nog altijd de grootste nieuwswebsite van Nederland. En gratis digitale magazines hebben nog altijd de voorkeur boven betaalde. Het is ook goed nieuws voor alle blogs die als paddenstoelen uit de grond schieten, want die bieden precies dat: gratis informatie, hapklaar en licht verteerbaar. Storytelling, innovatie en verdienmodel zijn woorden waar elke mediamaker de mond van vol heeft.

Waar gaat het heen? Niemand die het weet. Ik zal mijn best doen om de informatie in dit hoofdstuk up-to-date te houden – al is dat vermoedelijk onbegonnen werk.

Masterclass Reisjournalistiek • les 8

Hoe versla je de concurrentie?

Er zijn er maar een paar die ervan kunnen rondkomen, toch noemen 135 Nederlandse freelancers zich reisjournalist. De concurrentie is moordend. Hoe zorg jij ervoor dat je al die anderen voor bent en wél aan de bak komt? Daarover gaat les 8 van de Masterclass Reisjournalistiek.

De concurrentie is moordend

De journalistiek is een vrij beroep. Iedereen mag ‘journalist’ op zijn visitekaartje zetten – of reisjournalist. Dat gebeurt dan ook volop: in Nederland zijn er tenminste 135 freelancers die zich profileren als reisjournalist, reisschrijver of travel writer.

Vaste redacteuren van kranten en tijdschriften zijn daarbij buiten beschouwing gelaten, hoewel die potentiële opdrachtgevers tegelijkertijd ook concurrenten zijn – want elke klus die zij zelf doen kunnen ze niet aan jou gunnen. Ook Vlaamse reisjournalisten zijn niet meegeteld, ook al begeven zij zich geregeld ook op de Nederlandse markt. En dan is er nog de groeiende groep van honderden reisbloggers, die ook al aan je stoelpoten zagen. Toch zijn er onder al die wannabe’s en reisschrijvers maar een paar die er daadwerkelijk van kunnen leven.

Als freelancer is het van levensbelang dat je vindbaar, bereikbaar en zichtbaar bent – daar is zelfs een hele les van deze cursus aan gewijd. Het verbaasde mij dan ook dat van al die reisjournalisten er maar liefst 20 geen website hebben. Niet alle ‘reisjournalisten’ zijn dan ook even serieus met hun vak bezig; sommigen doen het erbij, naast hun echte werk als communicatieadviseur, marketeer, pr-medewerker, gids, reisagent, reisbegeleider, vormgever, vertaler, stewardess, croupier of taxichauffeur.

Masterclass Reisjournalistiek • les 10

Voorbereiding: ideeën, research, aantekeningen

Aan elk reisverhaal gaan dagen, weken of maanden van voorbereiding vooraf. Je hebt het idee gepitcht, sponsoring geregeld, research gedaan, een planning gemaakt en je bent natuurlijk op reis geweest. Pas dan kun je gaan schrijven. In dit hoofdstuk lees je over drie belangrijke aspecten van die voorbereiding: artikelideeën, research en aantekeningen.

Wat is een goed artikelidee?

Het vergaren van ideeën voor artikelen zal je in het begin veel tijd kosten. Maar wees gerust: voordat je het weet hoef je ze helemaal niet meer te zoeken, maar dienen ze zich vanzelf aan. Maar hoe kom je eraan en wat is een goed artikelidee?

Kranten, tijdschriften, internet, boeken, borrels, beurzen, vrienden, vreemden – de ideeën voor mijn reisreportages haal ik overal vandaan. In den beginne was dat bijna een dagtaak: wekenlang schuimde ik allerlei bronnen af op zoek naar inspiratie. Die ruwe ideeën zette ik in lange lijsten per land op een rij. De leukste pikte ik eruit en daar verdiepte ik me dan in, lang genoeg om er een pakkend tekstje over te kunnen schrijven. Daar maakte ik vervolgens lijstjes van en die stuurde ik rond naar redacteuren.

Aanvankelijk maakte ik ook elk jaar een reisplanning voor het jaar erop: in de winter naar Mexico, Australië en Arabië, in het voorjaar naar de Balearen, de Oostzee en Japan, in de zomer naar Zuid-Amerika en Antarctica en in de winter naar Afrika en de Stille Zuidzee, zoiets. Veel van die reizen kwamen nooit van de grond, want opdrachtgevers hapten niet toe of ik kreeg de sponsoring niet rond. Maar dat deerde niet, want die reizen kon ik altijd later nog eens maken. En de uitgewerkte ideeën verjaarden niet, dus ook dat was geen verspilde moeite. Wat in het vat zit…

Belangrijker waren de reizen die wél van de grond kwamen. Het plan van aanpak werkte, want het leverde al snel opdrachten op. De eerste reisreportages die ik maakte gingen bijvoorbeeld over de culinaire kant van Stockholm, het onbekende achterland van Turkije of de Noorse hoofdstad van het noorderlicht. In alle eerlijkheid: ik deed maar wat. Ik las zelden reisverhalen van anderen, ik had geen uitgebreid netwerk in de reisbranche, ik volgde mijn instinct. Als ik er nu op terugkijk, was het eigenlijk een tamelijk amateuristische aanpak.

Gek genoeg leverde het leesbare reisreportages op, die bij lezers en opdrachtgevers in de smaak vielen. Daarna hoefde ik niet meer zo bezeten op zoek; de ideeën dienden zich vanzelf aan. Reis je naar Spanje voor drie reisreportages, dan kom je terug met tien nieuwe ideeën. Die noteerde ik allemaal in een Word-bestandje, dat in de loop der jaren steeds ongeorganiseerder werd. Het telt inmiddels een paar honderd pagina’s, met veel uitgewerkte ideeën maar nog veel meer losse flodders. Af en toe pluk ik er weer eens iets uit. De komende decennia kan ik er nog mee voort.

Elke reisreportage begint bij een goed idee. In het begin moet je moeite doen om die te vinden, niet veel later zul je erin zwemmen. Maar dan nu terug naar de kop van dit artikel: wat is dat eigenlijk, een goed idee? Dat is een lastige vraag, want het antwoord hangt niet alleen af van jouw eigen smaak, voorkeuren en specialismen, maar ook van die van lezers en opdrachtgevers – en je kunt niet in hun hoofden kijken. Welke ideeën wel en niet aanslaan, dat blijft toch een gok. Het kan dus geen kwaad om er in eerste instantie, net als ik, een paar honderd paraat te hebben en, net als ik, maar gewoon wat te proberen.

Dat gezegd hebbende zijn er natuurlijk wel wat foefjes. Bijvoorbeeld het besef dat redacteuren worden overspoeld door voorstellen van freelancers. Ze zitten niet om jouw artikelen te springen. Toch worden zij regelmatig gebeld met vragen als: “Ik ga volgende week naar Mauritius, wat mag ik daar voor je maken?” Slecht idee. Als die redacteur al weet wat voor Mauritiaanse reisreportage hij wil hebben, dan had hij het al als opdracht uitgezet. Kom je daarentegen op de proppen met concrete, originele en creatieve ideeën die hij zelf nog niet had bedacht, dan maak je meer kans op een opdracht.

Masterclass Reisjournalistiek • les 11

De schrijfwijzer van de reisschrijver: techniek

Schrijven is simpel: het is een kwestie van letters in de juiste volgorde zetten. Die letters vormen woorden, woorden worden zinnen, zinnen vormen alinea’s, die alinea’s worden paragrafen en hup, je hebt een verhaal. Maar dat kan op ontelbaar veel manieren – en dat is wat schrijven moeilijk maakt. Gelukkig bestaan er regels en richtlijnen, technieken en trucjes voor. Hoe schrijf je een verhaal dat staat als een huis?

De mores van Mulisch

Bij een bestaan als reisschrijver komt veel kijken. Maar kijk eens goed naar dat woord: reisschrijver. Het is een samenstelling van reizen en schrijven – daar draait het om. Daarbij is reizen het middel en schrijven het doel. Als je aan de slag wilt als reisschrijver, dan moet schrijven je hoogste prioriteit zijn. Dat is het belangrijkste aspect van je vak en dat moet je dus uitstekend beheersen.

Harry Mulisch zei ooit dat hij een boek niet hoefde te lezen om te weten of het goed was – dat kon hij zien. Was de structuur goed, dus stonden alle alinea’s, paragrafen en hoofdstukken op de juiste plek, zodat het er netjes uitzag, dan had de schrijver zijn woorden en zinnen zorgvuldig gekozen, erover nagedacht en er aandacht aan besteed. Dan moest het wel een goed en leesbaar boek zijn. Beoordeel een boek dus niet op de kaft, maar op de structuur.

Goed schrijven vergt niet alleen creativiteit, maar ook techniek. Zaken als structuur, perspectief, spanningsboog, tijdsbepaling en stijlelementen zijn geen dogma’s, maar handige hulpmiddelen die ervoor zorgen dat jij een verhaal kan schrijven dat de lezer kan (en wil) lezen. Daarom belicht deze les puntsgewijs de techniek van het schrijven van een reisverhaal.

Reisschrijvers over schrijven

Adriaan van Dis
“Je mag als reisschrijver gebruikmaken van het instrumentarium van de romancier. Creëren van spanning, samenbrengen van twee gebeurtenissen, van drie karakters in één. Een krant verwacht altijd een zekere reportagewaarheid, terwijl een reisschrijver zich meer vrijheden kan veroorloven dan een correspondent.” (Bron: Jan Donkers – Reisverhalen schrijven)

Carolijn Visser
“Maak het niet te ingewikkeld. Ga niet knoeien met de chronologische volgorde. Als je met tijd wilt spelen, dan kun je bijvoorbeeld gebruikmaken van flashbacks. Of begin met ‘toen wist ik nog niet dat…’ en neem zo een voorschot op wat gaat komen, dat geeft ook spanning aan een reisverhaal.” (Bron: Jan Donkers – Reisverhalen schrijven)

Abdelkader Benali
“Een goed reisverhaal maakt van de lezer een reiziger. De schrijver reist en observeert, geeft het terug aan het papier, het verhaal wordt een reis op zich is en de lezer is dan de reiziger geworden. Als hij het reisverhaal dichtslaat, blijft hij achter met een melancholiek gevoel. Een gevoel van: ‘Ik ben echt op pad geweest met iemand’.” (Bron: interview op VRT Radio 1)

Masterclass Reisjournalistiek • les 12

De schrijfwijzer van de reisschrijver: creatief

Er is geen plek op aarde meer over die nog niet bezocht en beschreven is. Het gaat er niet om waar je bent en wat je beleeft, maar hoe je het opschrijft. Een goede reisreportage bestaat uit een smakelijke mix van gedetailleerde beschrijvingen, gefundeerde feiten, boeiende achtergronden en scherpe observatie. Hoe schrijf je een reisverhaal dat leest als een trein? Die vraag staat centraal in les 12 van de Masterclass Reisjournalistiek.

Een reisverhaal dat leest als een trein

“Wat een mooi verhaal, het leest als een trein en ik had echt het gevoel dat ik erbij was.” Die reactie kreeg ik ooit op een reportage over een treinreis met de Trans-Azië Expres van Istanbul naar Teheran, waarmee ik in 2011 de Aad Struijs Persprijs won, de enige onafhankelijke vakprijs voor Nederlandstalige reisjournalistiek.

Dat is het mooiste compliment dat ik me kan wensen. Want het geeft precies aan waar het schrijven van een reisverhaal om draait: dat je een bestemming zo beeldend beschrijft dat de lezer in het verhaal wordt gezogen en het gevoel heeft dat hij er zelf bij is. Sleep de lezer uit zijn leunstoel en neem hem mee op reis. Maak van de lezer een reiziger, dat is het doel.

Dé manier om een goede reisreportage te schrijven bestaat niet. Er zijn honderden, nee duizenden goede manieren – en miljoenen slechte manieren. Met een zakelijke beschrijving van een plein, stad of bezienswaardigheid bereik je dat doel niet, met een stortvloed aan geschiedenis, feiten en cijfers evenmin. Waarmee dan wel? Dat hoop ik in deze les voor je op een rijtje te zetten.

Masterclass Reisjournalistiek • les 13

De schrijfwijzer van de reisschrijver: schaven

Eindelijk, je reisverhaal is geschreven. Maar dan ben je er nog niet. Voordat je het kan inleveren, moet er nog veel gebeuren: corrigeren, inkorten, comprimeren, snoeien, schaven, schrappen en herschrijven… Zoals Godfried Bomans ooit al zei: “Een schrijver zonder ijver is een schr.” Hoe maak je je reisverhaal klaar voor publicatie? Die vraag wordt beantwoord in les 13 van de Masterclass Reisjournalistiek.

De eerste ronde: een checklist

Hoe ambitieus en concreet je tekstopzet ook was, uiteindelijk pakt je tekst vaak toch heel anders uit. Gaandeweg het schrijven kom je op nieuwe ideeën, schieten je allerlei onderwerpen en belevenissen te binnen die je eerder was vergeten of blijken bepaalde onderwerpen bij nader inzien toch niet interessant genoeg te zijn om een hele alinea aan te wijden. 

Schrijven is een creatief proces, dat zich slechts in beperkte mate laat sturen. Niks aan de hand, zolang het een lezenswaardig verhaal oplevert. Maar is dat wel zo? Ook al denk je misschien dat je het beste artikel aller tijden hebt geschreven, het kan nooit kwaad om het nog eens aan een kritische blik te onderwerpen.

Zoals uit deze les zal blijken, is herschrijven een essentieel en niet te onderschatten onderdeel van het schrijfproces. Stel jezelf daartoe dan ook in de gelegenheid. Als je na het schrijven nog flink in je verhaal wil kunnen snoeien, dan maak je de eerste versie van je verhaal nooit precies op maat. Om uiteindelijk bijvoorbeeld 1.500 woorden over te houden, schrijf je er 2.000 of 2.500.

Ben je er klaar voor? Dan volgt hier een eerste checklist voor je vers geschreven reisverhaal.

1

Structuur

Is er iets terechtgekomen van de structuur die je voor ogen had toen je begon met schrijven? Zo ja, prima. Zo niet, heeft het dan uiteindelijk iets beters opgeleverd? Als dat laatste niet het geval is, dan moet je nog aan je tekst werken.

2

Verzorgd

Ziet je tekst er netjes uit? Is er een duidelijke onderverdeling in alinea’s en paragrafen? Is er een logische samenhang tussen de zinnen of spring je van de hak op de tak? Loopt de tekst goed door, zijn de deelonderwerpen in de alinea’s met bruggetjes aan elkaar verbonden?

3

Consistent

Voordat je ging schrijven, koos je voor een vertelperspectief en tijdsvorm. Heb je die in je hele tekst consistent doorgevoerd? Of switch je onbedoeld steeds tussen verleden en tegenwoordige tijd? Koos je voor de ik-vorm, ben je dan terughoudend geweest met het woordje ‘ik’?

4

Leesbaar

Is de tekst aantrekkelijk en je verhaal makkelijk leesbaar? Is er een goede afwisseling tussen langere en kortere zinnen? Heb je aandacht besteed aan woordkeus en zinsbouw? Lees je verhaal nog eens rustig door: gebruik je veel moeilijke woorden, zijn er zinnen waar je over struikelt?

5

Variatie

Bestaat je verhaal louter uit belevenissen, vooral uit citaten of juist overwegend uit achtergrondinformatie? Of heb je misschien driekwart ervan gewijd aan uitvoerige beschrijvingen van kerken of tempels? Kortom: zit er voldoende variatie in je verhaal?

6

Tekstdichtheid

Zijn de onderwerpen die je wilde bespreken goed uit de verf gekomen? Krijgen die onderwerpen voldoende ruimte of probeer je te veel te vertellen? Of reutel je juist maar door, zodat je lezer halverwege al afhaakt? Maak je rare zijsprongen en omwegen die geen functie hebben?

7

Toon

Wat is de toon van je verhaal en hoe komt die over op de lezer? Is die toon geschikt voor de doelgroep van het medium waarvoor je schrijft? Is het taalgebruik te zakelijk of juist te populair? Moet de tekst nog verfraaid worden of ben je juist doorgeslagen in mooischrijverij?

8

Uitnodigend

Zoals de openingszin moet uitnodigen om je verhaal te lezen, zo moet elke alinea ook uitnodigen om dóór te lezen. Is dat het geval? Kijk nog eens of je de eerste en laatste zinnen van de paragrafen nog wat pakkender kan maken.

9

Boodschap

Ben je erin geslaagd om te vertellen wat je van plan was om te vertellen? Komt die boodschap goed over op de lezer? Worden de beloftes die je aan het begin van de tekst doet wel waargemaakt? Wat kan er beter, duidelijker of krachtiger?

10

Duidelijk

Zodra je verhaal vragen oproept bij de lezer, haakt hij af. Leg je onbekende plaatsnamen, vreemde woorden en lokale gebruiken uit? Ga er nooit van uit dat je lezer ‘het toch wel weet’. Als dat zo is, dan zal hij je uitleg niet storend vinden, maar de lezer die het niet weet, is ermee geholpen.

Let wel: het bovenstaande geldt natuurlijk alleen voor onbedoelde zwakheden in je verhaal. Als jij er bijvoorbeeld bewust voor hebt gekozen om op verschillende plekken in je verhaal terug te komen op een bepaald onderwerp, dan is daar niks mis mee. Zoals voor alles in deze cursus geldt ook voor deze checklist dat het een leidraad is en geen wetboek.

Masterclass Reisjournalistiek • les 14

Verbeter je reisblog

Een paar jaar geleden nog maar werd bloggen dood verklaard: het was een hype die snel zou overwaaien. Inmiddels is duidelijk dat bloggers blijvertjes zijn. Duizenden blogs zijn er nu in Nederland, dagelijks komen er meer bij en honderden daarvan gaan over reizen. Blogs worden steeds populairder en bloggers steeds professioneler. Les 14 van de Masterclass Reisjournalistiek maakt je wegwijs in de wereld van de reisblogs.

Zijn bloggers de nieuwe reisjournalisten?

Zet je schrap, want dit is een van de omvangrijkste lessen uit deze cursus. Voor de een zal alle informatie nieuw zijn, voor de ander is het gesneden koek. Hoe dan ook zal dit voor velen van jullie een belangrijke les zijn, waar je misschien zelfs reikhalzend naar uitgekeken hebt. Hier gaan we: hoe maak je van je reisblog een succesvolle reisblog?

Er zijn in Nederland duizenden blogs, dagelijks komen er meer bij en honderden daarvan gaan over reizen. Er is veel kaf onder het koren, waardoor bloggers geen al te beste reputatie hebben, maar daar komt langzaam maar zeker verandering in. Bloggers worden professioneler, mediabureaus voor bloggers schieten als paddenstoelen uit de grond en voor sommigen is de droom om van hun blog te kunnen leven werkelijkheid geworden. Maar dat is slechts enkelen gegeven; dat hebben reisbloggers en reisjournalisten met elkaar gemeen.

Even terug naar les 2, waarin ik een beeld schetste van tien typen reisschrijvers:

Dat was natuurlijk een karikatuur, maar er schuilt een kern van waarheid in. Leg de gemiddelde Nederlandse reisblog langs de journalistieke meetlat en er is maar één conclusie mogelijk: bloggers hebben weinig boodschap aan kwaliteit, ethiek of zelfs maar hun bezoekers. Schrijftalent is ver te zoeken, het hobbygehalte is hoog en het lijkt veel bloggers maar om één ding te doen: gratis reisjes en andere freebies scoren. Positieve uitzonderingen zijn er zeker, en die komen in deze les ook ruimschoots aan bod. Maar door de band genomen hebben bloggers geen beste reputatie.

Zoals je inmiddels van mij gewend bent, wordt dit een kritisch verhaal. Ik ben niet bijster onder de indruk van het kwaliteitsniveau van de gemiddelde Nederlandse reisblog. In de reisjournalistiek in het algemeen is er veel kaf onder het koren en voor reisblogs geldt dat evenzeer.

Precies daarom werd bloggen een paar jaar geleden nog voor dood verklaard – het was een hype die snel weer over zou waaien. Er was teveel wildgroei, al die bloggers deden en vertelden hetzelfde, met een totaal gebrek aan creativiteit. Inmiddels staan de zaken er anders voor. De goede blogs komen bovendrijven en die trekken veel bezoekers. En ze worden nu ineens serieus genomen, zowel door de traditionele media als door sponsors en adverteerders.

Blogs zijn populair. Wereldwijd waren er in 2014 zo’n 150 miljoen blogs. Van alle internetgebruikers leest ruim driekwart (77%) wel eens een blog, zo blijkt uit onderzoek. Vertaal je dat naar Nederland, dan zou het gaan om 12 miljoen Nederlanders. Bijna een kwart (23%) van de tijd die op internet wordt doorgebracht, wordt gespendeerd aan het lezen van blogs – per gemiddelde Nederlander is dat een half uur per dag. Bloggers bereiken een groter publiek dan gedrukte kranten. Bloggen is booming business. Voor enkelen dan.

Uit eigen onderzoek van de School voor Reisjournalistiek blijkt dat er honderden Nederlandstalige reisblogs zijn – en dan zijn commerciële reisblogs van reisorganisaties, ‘reisdagboekjes’ op waarbenjij.nu en amateurblogs in communities als Columbus Reisreporter niet eens meegerekend. Hieronder vind je de Reisblog Top 172, compleet met bereikcijfers en aantal volgers op sociale media, om je een concrete indruk te geven van de concurrentie en hun bereik. Hoewel mode-, beauty- en foodblogs nog ruimschoots aan kop gaan, worden ook reisblogs steeds invloedrijker: de nummer 1, Droomplekken.nl, heeft zelfs meer unieke bezoekers per maand dan de oplagen van de vier grootste reisbladen van Nederland bij elkaar opgeteld.

Uit weer een ander onderzoek blijkt dat ruim de helft van alle bloggers graag van zijn blog zou willen kunnen leven, maar dat slechts 20 procent dit daadwerkelijk kan. Bij dit cijfer heb ik wel een kanttekening. Het onderzoek werd in 2015 verricht door Cherry Picker onder 206 Nederlandse bloggers, maar dat is geen onderzoeksbureau en nergens wordt de representativiteit van de steekproef onderbouwd. Vermoedelijk heeft dit pr-bureau vooral de actievere bloggers in het vizier en is het percentage daardoor hoger uitgevallen.

Hoe dan ook, het is een feit is dat er in Nederland duizenden bloggers zijn en honderden reisbloggers. Slechts een fractie daarvan doet het fulltime en kan ervan leven. Maar dat aantal groeit, dat wel. Kan dat jou ook lukken? Wie weet. Eén ding is zeker: een goede blog is geen hobby, maar hard werken. Wil je echt van je blog kunnen rondkomen, dan kun je het er niet even bij doen, maar heb je er een fulltime baan aan.

De Reisblog Top 172 van 2015

= Gemiddeld aantal unieke bezoekers per maand
= Totaal aantal volgers op sociale media
Deze lijst is bijgewerkt op 12 januari 2016

5 argumenten om te schrijven én fotograferen

Schrijven en fotograferen tegelijk heeft dus nadelen. Waarom doen zoveel reisschrijvers het dan? Omdat het ook belangrijke voordelen heeft. Hieronder zet ik ze voor je op een rijtje.

1

Je bent aantrekkelijker

Voor een opdrachtgever is een fotograferende schrijver aantrekkelijk, want die kost minder dan een team van schrijver en fotograaf. Logisch. Voorwaarde is wel dat je beide kunsten ook echt beheerst; niemand zit te wachten op artikelen die vergezeld gaan van knullige vakantiekiekjes.

2

Je verdient meer

Nee, de fotograferende schrijver strijkt niet ook het complete honorarium van de overbodig geworden fotograaf op. Was het maar zo’n feest. Maar als je schrijft én fotografeert, dan ben je net zo lang op reis, maar pakt je honorarium wel pakweg vijftig procent hoger uit.

3

Het is leuk om te doen

Goede kans dat je op reis toch al fotografeert. Gewoon voor de lol, voor je Facebook-pagina of om je vrienden te laten zien waar je geweest bent. Dan kun je je er net zo goed in bekwamen, want dan haal je meer geld binnen en zo verenig je het aangename met het nuttige.

4

Het is handig voor later

Ook al ben ik met een professionele fotograaf op pad, dan nog fotografeer ik zelf ook. Want voor mijn website heb ik eigen beeld nodig en idem dito als ik het artikel in vertaling of een andere vorm later nog eens aan een andere opdrachtgever wil verkopen.

5

De beste symbiose

Opdrachtgevers vinden het prettig als tekst en beeld naadloos op elkaar aansluiten, zodat het niet twee interpretaties van dezelfde reis zijn, maar samen één homogeen geheel vormen. De beste kans daarop heb je bij een fotograferende schrijver.